محرم در کاشان

محرم در کاشان :

عزاداری و سوگواری حضرت سیدالشهدا در منطقه کاشان با شماری از سنت ها اداب و رسوم همراه است و ابداعات و ساخته های در عزاداری سنتی کاشان وجود دارد که در اینجا اشاره ای به ان می کنیم از ان جمله : عزاداری و روضه خانی در ایام محرم چگونگی حرکت دسته ها و هیئت ها , نوحه سرایی, مرثیه خانی, علم و علمات ,کتل و بیرق, توغ و نخل, اب فرات و نهر علقمه , شش گوشه , مراسم شمع زنی و شام غریبان, تعزیه, تکیه و حسینیه, چاووش خوانی ,شیر فضه و غافله بنی اسد, گهواره, مشک و ذوالجناح , سفره انداختن و نذریهای مردم , نان عباسعلی و اش نذری , سینه زنی و زنجیر زنی , علمداری و سقایی , پابرهنه راه رفتن در مراسم عزاداری , گل بر سر مالیدن و کاه بر سرریختن و دوری گزیدن از کارهای مباحی چون : ازدواج و جشن عروسی, ارایش کردن , دوخت و دوز پوشیدن , لباس های نو وروشن جارو کردن خانه و خانه تکانی و ......

 شیوه عزاداری در کاشان :

از اغازین روز محرم دسته های عزاداری به روال سالهای گذشته خود در بازار کاشان به سینه زنی و زنجیر زنی می پردازند . در روز اول دسته سقاها و در روزهای دیگر هیئت های بزرگ از دو مسیر ورودی بازار – مسیر دروازه دولت و مسیر بازار پانخل- وارد شده و به عزاداری می پردازند . دسته های عزاداری هر دو مسیر انتهای عزاداری انان در تیمچه تاریخی امین الدوله می باشد که اوج عزاداری و سوگواری انان است . در روز یازدهم محرم دسته سادات در بازار عزاداری می کنند . دروازه دولت , مسجد میدان, بالا بازار , پانخل ,گذر نو , زیارت شاه یلان , زیارت درب زنجیر و کاروانسرای امین الدوله مکان های هستند که دسته ها و هیئت ها در ان توقف نموده و برای دقایقی به روضه خوانی و سینه زنی می پردازند . بعضی از هیئت ها نیز در این مکان ها روضه های خاصی می خوانند . مثلا هیئت علی اصغر محله کلهر که از مسیر بازار پانخل وارد بازار می شود در گذر نو روضه حضرت علی اصغر ( ع ) , در رو به روی زیارت شاه یلان روضه حضرت علی اکبر ( ع ) , در روبه روی زیارت درب زنجیر روضه حضرت ابوالفضل ( ع ) و در کاروانسرای امین الدوله روضه حضرت امام حسین ( ع) خوانده و نوحه و ذکر سینه زنی نیز مناسب با روضه می باشد .  

برای شناساندن هر چه بیشتر و بهتر عزاداری مردم منطقه کاشان به برخی از اداب و رسوم و باورهای و اعتقادات انها اشاره می کنیم : در روز عاشورا چاه های اب کاشان خاموش می شود و کشاورزان در این روز ابیاری نمی کنند و اعتقاد دارند که محصول و حاصل زمین برکت برمی دارد . در این روز دامداران شیر حاصل از دام خود را به فروش نمی رسانند و به عزاداران حسینی تقدیم می کنند و خیلی ازانها اعتقا دارند که این شیر را به هیئت ها و دسته های بدهند که به نام حضرت علی اصغر( ع ) باشد . در این روز بسیاری ا فراد به یاد تشنگی حضرت امام حسین( ع ) و کودکان حرم اب نمی نوشند حتی به کودکان خود اب نمی دهند .   

نخل برداری در کاشان :

نخل, تابوت واره , اتاقکی کوچک و سنگین است که نماد و نشانه تشییع جناره حضرت سید الشهدا ( ع) درروزعاشورا است . نخل با عظمت ترین شعار در روز عاشورا است . نخل را چون برای عزاداران در محرم می بندند و می ارایند ( نخل محرم ) و (نخل عاشورا ) نیز می گویند . نخل را در اول ماه محرم می بندند و لباس سیاه می پوشانند این مراسم با روضه خوانی و سینه زنی همراه است و بابای نخل که متولی نگهداری و مرمت نخل است عزاداران را در ان روز اطعام می کند . در کاشان 5 نخل وجود دارد , نخل سرپره , نخل درب فین , نخل درب باغ , نخل کلهر و نخل بابا شرف که هر یک با عزاداری و مراسم خاصی همراه است . نخل سرپره در شب عاشورا و شب شانزدهم محرم از مرکز ان به سوی مراکز دیگر هیئت ها که مجلس روضه خوانی دارند با جمعیت انبوه حرکت می کنند در طول مسیر مردم با اسفند دود کردن و حلوا و نقل و شیرینی دادن و ذبح گاو و گوسفند و پاشیدن گلاب به روی عزاداران ارادت خود را به ساحت مقدس حضرت سید الشهدا (ع  ) اعلام می دارند .

نخل کلهر در شامگاه روز عاشورا با مراسم سنتی نخل گردانی در کاروانسرای تاریخی امین الدوله و با مراسم مخصوص و اداب و رسوم خاص برگزار میشود این نخل از در بازارچه میانچال وارد بازار می شود و انرا دو مرتبه درتیمچه می چرخانند و جوانان با برهنه شدن در این مکان در جلو نخل سینه می زنند علت اینکه از در پشتی کاروانسرا وارد می شوند چنین است که می گویند  چون حضرت امام حسین موقع شهادت حضرت علی اصغر( ع ) ان شهید کربلا را در پشت خیمه ها به خاک سپردند و علت دو مرتبه چرخیدن را به یاد دو فرزند امام حسین حضرت علی اکبر( ع ) و علی اصغر( ع ) می دانند و علت لخت شدن در این مکان را به خاطر حفظ و نگهداری سنت دیرینه گذشتگان می دانند . از دیگر مراسم نخل در کاشان (نخل تکانی) یا (گردگیری نخل) است که این کار برای امادگی و مهیا شدن قبل از مراسم اصلی نخل است این مراسم چند روز جلوتر از مراسم اصلی عزاداری می باشد   لباس پوشاندن به نخل در کاشان بسیارساده و بدون تشریفات است قبل از پوشاندن پارچه سیاه یا همان چادری نخل را با گلاب معطر کرده و سپس پارچه سبزی که نشان از سیادت و نمادی از سادات بنی فاطمه است به صورت عمامه بالای جبهه جنوبی نخل بسته و پیراهن مانندی که اغشته به خون است در جبهه عقب نخل می اویزند که نشان از شهادت در راه خداست . همچنین بعضی از نخل ها شمشیر و خنجر و سپر وکلاه خود و اینه نصب می کنند . حمل کنندگان نخل افراد مشخصی هستند و کسی به غیر از انها نمی تواند پایه های نخل را بگیرد و حمل کند پایه های بعضی ازنخل ها به خانواده و طایغه خاصی اختصاص دارد . نخل سرپره در شب تاسوعا گرداننده می شود . هنگام عزاداری نخل را بلند کرده و چند مرتبه دور حسینیه می چرخانند و چندین مرتبه تکان می دهند و برای نخل کلهر درشب چهاردهم محرم این مراسم را بعد از روضه خوانی و سینه زنی برگزار می کنند . رسم بر ان است که تا نخل سرپره که منتسب به امام حسین ( ع ) است وارد بازار نشود نخل دیگری وارد نمی شود و به خاطر ادب و احترام این نخل باید جلوی نخل های دیگر وارد بازار شود . علاوه بر شهر کاشان مناطق قمصر, برزک , نیاسر, مرق, اردهال و بسیاری از روستاهای اطراف کاشان دارای نخل هستند .  

شمع زنی و چهل منبر :

 از برنامه های شب عاشورا که هزاران زن و مرد و پیر و جوان اجرا می کنند مراسم شمع زنی می باشد . ساعاتی به غروب افتاب روز تاسوعا نذر داران و علاقه مندان شرکت در این مراسم هستند 72 شمع به یاد 72 شهید روز عاشورا در دست گرفته و با وضو و طهارت و پا برهنه در 40 جای مقدس مثل زیارتگاه, مساجد , قدمگاه ها , تکیه ها و حسینیه ها به یاد شهیدان کربلا روشن می کنند . دلیل ان که در چهل مکان مقدس می روند ان است که بنا به نوشته مقاتل و تاریخ های عاشورایی کاروان اسراء اهل بیت را از کربلا تا شام چهل منزل بردند . متولیان مکانهای مقدس منبری برای روشن کردن شمع در جلو در ورودی در نظر گرفته و در کنار ان منبر کاسه ای می گذارند تا شمع زنان نقل و نبات و بسته های مشکل گشا و شکلات را در ان قرار داده و متولی ان مکان ان نذورات را بین کودکان تقسیم کند .

سنج زنی یا سنگ زنی در اران و بیدگل :

از خصوصیات مردم در ایام محرم در اران و بیدگل مراسم سنج زنی است . این مراسم تنها در یک شب از سال برگزار میشود ان هم در شب تاسوعا که معروف به (شب عباسعلی) می باشد .در این مراسم گروهی از مردان در دو ردیف به اجرا مراسم سنج زنی می پردازند  . جنس سنج از چوب است و کاسه ای شکل می باشد قطر سنج 8 سانتی متر و ارتفاع ان 5/6 سانتی متر است . عموما در بالای کاسه سنج بند چرمی می کوبند تا به کمک انگشت وسطی که در ان قرار می گیرد بهتر و راحت تر نواخته شود . شکل حرکتی سنج زنی بدین ترتیب است : پای چپ خم میشود و بالا می اید , دست بالای سر می رود و همراه پرش ضربه ای نواخته میشود . سپس به سرعت بدن به چپ متمایل , دست ها پایین می اید و همراه با پرش در سمت چپ ضربه ای دیگر نواخته می شود . بعد پای چپ پایین و پای راست بالا می اید . همزمان با چرخش بدن به راست , همراه با پرش در سمت راست ضربه سوم نواخته می شود . سرانجام همراه با پرش پای راست پایین می اید و یک ضربه سکوت . این دور حرکتی تا پایان نوحه ادامه می یابد .

 تعزیه خوانی و خیل عرب در نوش اباد :

مراسم عزاداری سالار شهیدان و یارانش در نوش اباد حال و هوای دیگری دارد به خصوص که در روزهای عاشورا و روز یازدهم محرم که مراسم تعزیه و خیمه عرب برگزار می گردد . صبح روز عاشورا تعزیه خانها لباسهای مخصوص را می پوشند و الات و وسایل و اسباب تعزیه در دست دارن سوار بر اسب شده اماده اجرای مراسم می شوند .زنان و مردان هم که برای دیدن این مراسم ساعتها زودتر از برگزار کنندگان امده اند منتظر و بی قرارند . صدای طبل و دهل و شیپور و سنج و همهمه نشان از امدن تعزیه خوانا است . تعزیه ها مربوط به واقعه کربلا از ان جمله تعزیه طفلان مسلم که هر بیننده و شنونده ای را متاثر می کند .  روز یازدهم محرم روز بیاد ماندنی برای مردم نوش اباد است    هزاران نفر از کاشان و دیگر مناطق برای دیدن مراسم خیمه عرب وارد نوش اباد می شوند . فضایی بسیار گسترده ای برای این مراسم در نظرگرفته که مملو از زنان و مردان و بچه های است که عاشقانه امده اند تا این مراسم را ببیند و اشک ماتم و غم از برای شهدای کربلا بریزند. این مراسم نیم قرن سابقه دارد . مراسم خیمه سوزی یاد اور هجوم وحشیانه لشگریان عمر بن سعد به خیمه های حضرت ابا عبدالله حسین ( ع ) است . مقدمات بر پایی خیمه ها چند روز قبل از مراسم در محل خیمه گاه برپا می شود . کسانی که به عنوان پیکر شهداء در میدان خیمه گاه می باشند ساعتها قبل از شروع مراسم که بعد از ظهر روز یلزدهم محرم است در ان زمین خفته اند . در این مراسم صدها نفر به عنوان لشگریان عمر سعد که لباس های سرخ به تن دارند به خیمه گاه هجوم می اورند و خیمه های برافراشته را به اتش می کشند سپس گروهی نیز به عنوان عرب بنی اسد با بیل و کلنگ بر سر و سینه زنان وارد بر کشتگان عاشورا می شوند و زمزمه می کنند :

ای خیل عرب , خیل عرب , حرمت از این کشته بردارید

هر چند غریب است  , شهید است , به خاکش بسپارید  

جریده :

معنای لغوی جریده عبارت است از دفتر , دفتر اعمال, روزنامه , مجله , گروه سواران که پیاده نداشته باشد , شاخه بی برگ , شاخه درخت   خرما که برگ های کشیده بلندی از دو طرف و یک عمودی در وسط دارد . جریده علمی است که در مراسم عراداری و سوگواری حضرت السید الشهدا در عقب دسته یا هیءت حرکت دهند . در گویش و لهجه محلی کاشان جریده را جریته می نامند . جریده از کامل ترین و فصیح ترین شعار های عاشورایی است که زیباترین مفاهیم را برابر دیدگان عاشوراییان قرار می دهد شعاری است پر معنا و سترگ که تمامی خصوصیات علمدار کربلا را در خود گنجانیده است .

اجزای جریده :

تمامی جریده ها با کمترین اختلاف از این اشیاء استفاده می کند : یک علم فولادی, شبیه نیزه , یک یا دو تسمه اهنین هلالی شکل , دو پنجه فولادی, دو عدد شیر ,کشکول فولادی یا مسی , رشته های مروارید , جا شمعی و چند تکه شال و پارچه قیمتی .

تشبیه اجزای جریده :

 کشکول : به معنای سقایی حضرت ابوالفضل( ع ) در کربلا 

هلال : تشبیه حضرت ابوالفضل ( ع ) به ماه قمر بنی هاشم

ایینه : صداقت و یک رنگی و اینه بودن حضرت ابوالفضل در روز عاشورا

 رشته های مروارید : رشته الفت و مهربانی و وفاداری حضرت ابوالفضل

نسبت به سید الشهدا (ع )

علم : نشانه از علمداری و سپهداری حضرت ابوالفضل( ع ) در کربلا

پنجه های فلزی: نشان از دستهای بریده حضرت ابوالفضل ( ع ) در روز عاشوراست .

جریده را در شب هفتم ماه محرم یا در روز هفتم حرکت می دهند چرا که در روز هفتم اب را بر روی امام و اهل حرم توسط لشگر عمربن سعد بسته شد . همچنین در روز دهم که روز تاسوعا و متعلق به حضرت ابوالفضل ( ع ) است همراه دسته و هیئت حرکت داده و  بعد از عزاداری سنتی عزاداران را اطعام می کند . از اعتقادات مردم این است که اب در کشکول ریخته و از اب به بیماران بدهند تا انشاالله شفا یابد   در گذشته که جریده برداشتن و در پای ان عزاداری نمودن رونق داشته است کسی که می خواسته جریده ای را بسازد و در پای ان عزاداری نماید باید از صاحبان جریده های قبلی رخصت ظلبیده و از انها اجازه داشته باشد از این رو باباهای جریده های قبلی را دعوت نموده و با گرفتن مجلس روضه خوانی اجازه نامه کتبی دریافت کرده و حمل جریده مورثی می باشد . در گذشته درپای جریده ها با نواختن سنج عزاداری می کردند ولی اکنون این سنت در کاشان منسوخ شده است مشهورترین جریده ها در کاشان عبارتند از : جریده بابا قربانی شهره در محله پشت مشهد , جریده عمو شیخ محله کلهر , جریده فولادی در کوچه سبزپوشان محله سرپره, جریده هیئت قاسمی .